DC&PT -
Thời Sự 2019
Việt
Nam 2019:
Có thể
làm ǵ và không nên làm ǵ
Nguyễn
Quang Dy
Năm 2019 tuy
tiếp nối nhưng khác năm 2018. Không phải v́
năm con heo khác con chó, mà trật tự thế giới thay
đổi quá nhanh. Điều đó ai cũng biết, nhưng
c̣n chưa biết rơ là năm 2019 khác cái ǵ, thế nào và tại
sao. Bài này chỉ đề cập đến vài điểm
chính. Thứ nhất (về đối ngoại) Việt
Nam có thể nâng cấp quan hệ với Mỹ thành đối
tác chiến lược. Thứ hai (về đối nội)
Việt Nam có thể cải cách thể chế toàn diện
(ṿng hai). Thứ ba, Việt Nam không nên làm dự án đường
cao tốc Bắc Nam vào lúc này v́ yếu tố Trung Quốc.
Đối tác chiến lược
Việt Nam và
Mỹ tuy trước đây là cựu thù, nhưng nay lại
chia sẻ “lợi ích chiến lược song trùng” (tại
khu vực Indo-Pacific). Trong 2-3 năm qua, điều này ngày
càng rơ. Tổng thống Obama đến thăm Việt Nam
(23-25/5/2016), đă quyết định bỏ cấm vận
vũ khí sát thương, tiếp theo quyết định
xoay trục sang châu Á (Asia Pivot) và thúc đẩy hiệp
định TPP. Hơn một năm sau, tổng thống
Trump đến thăm Việt Nam (10/11/2017) đă tuyên bố
tầm nh́n Indo-Pacific với chiến lược an ninh quốc
gia và quốc pḥng mới (coi Trung Quốc là “đối thủ”).
Nếu chuyến
thăm Mỹ lần trước của TBT Nguyễn Phú Trọng
(6-10/7/2015) có ư nghĩa tượng trưng là chính (được
tổng thống Obama tiếp chính thức tại pḥng bầu
dục), th́ chuyến thăm Mỹ sắp tới của CTN/TBT
Nguyễn Phú Trọng mang ư nghĩa thực chất, nhằm
tăng cường quan hệ hợp tác chiến lược
(cũng như kinh tế). Nay vấn đề cần bàn
không phải lễ tân (gặp ở đâu/thế nào) mà
đă đến lúc hai nước cần nâng cấp quan hệ
lên đối tác chiến lược.
Hai năm qua cũng là quá tŕnh
“xây dựng ḷng tin” (confidence building) giữa
Các quan chức ngoại giao và quốc pḥng của
hai nước (cấp thứ trưởng) đă tham dự
hội thảo “Việt-Mỹ: Hướng đến hợp
tác chiến lược” do CSIS tổ chức tại
Có thể nói, đó là một bước chuẩn bị (homework) để nâng cấp quan hệ lên đối tác chiến lược. Sắp tới, CTN/TBT Nguyễn Phú Trọng sang thăm Mỹ là dịp tốt để hai nước chính thức quyết định nâng cấp quan hệ lên đối tác chiến lược. Theo thông lệ, một ủy viên Bộ Chính trị (có thể là bộ trưởng Công An Tô Lâm) sẽ thăm Mỹ để chuẩn bị (như “tiền trạm”). Lần trước (năm 2015) Bộ trưởng Công An Trần Đại Quang cũng đi thăm Mỹ để chuẩn bị.
Về nội dung hợp tác chiến lược, hai nước cần tập trung vào các hoạt động: (1) Tiếp tục khắc phục hậu quả chiến tranh (MIA, rà phá bom ḿn, khử độc); (2) Triển khai hợp tác dầu khí tại Biển Đông (dự án Cá Voi Xanh); (3) Tăng cường giao lưu hải quân (tàu sân bay thứ hai của Mỹ đến thăm Đà Nẵng); (4) Mỹ giúp Việt Nam nâng cao năng lực tuần tra biển (bàn giao tầu tuần dương “cutter” thứ hai); (5) Việt Nam tham gia tập trận (như RimPac 2018) và cùng tuần tra biển Đông (với Mỹ và các đối tác khác); (6) Hợp tác cứu hộ, quân y, đào tạo, t́nh báo; (7) Mỹ lập kho hậu cần (tại Đà Nẵng); (8) Việt Nam tăng cường mua vũ khí Mỹ…
Đường cao tốc Bắc-Nam
Theo báo cáo của Bộ GTVT (10/2018), dự án xây dựng tuyến đường bộ cao tốc Bắc-Nam phía đông là dự án trọng điểm quốc gia. Trước mắt, đầu tư 11 dự án hợp phần với tổng chiều dài 654 km, đi qua 13 tỉnh, với tổng mức đầu tư 118.716 tỉ VNĐ. Sau khi lănh đạo Bộ GTVT tiếp đại diện tập doàn Thái B́nh Dương (Trung Quốc) để trao đổi về khả năng tham gia dự án, dù bỏ tiền ra để làm toàn tuyến (theo đề nghị của họ) hay chia ra để đấu thầu làm từng phần (như dự kiến của Bộ GTVT), th́ rủi ro đều rất cao, nên dư luận sẽ phản đối.
Nếu nhà thầu Trung Quốc được
Bộ GTVT chọn làm dự án chiến lược này (dù theo phương án làm toàn tuyến hay làm từng
phần) đều có thể dẫn đến tai họa
quốc gia. Thứ nhất, người Việt
Thứ nhất, đây là dự án trọng điểm như xương sống của cả nước, do vị trí chiến lược về giao thông và an ninh quốc pḥng. Nếu giao cho nhà thầu Trung Quốc làm cũng như “gửi trứng cho ác”. Thứ hai, nếu Bộ GTVT định vay vốn Trung Quốc để làm dự án này, chắc chắn Việt Nam sẽ sa vào “bẫy nợ” của “Nhất đới Nhất lộ”, trong khi một số nước khác như Malaysia đă tỉnh ngộ và t́m cách “thoát Trung”. Thứ ba, Mỹ vừa lập ra IDFC (International Development Finance Corporaqtion) với ngân sách ban đầu là 60 tỷ USD để (cùng với Nhật và Úc) hỗ trợ các nước khu vực làm các dự án hạ tầng chất lượng cao, cạnh tranh với sáng kiến “Nhất đối Nhất lộ” của Trung Quốc. Nếu muốn được ḷng Trung Quốc chắc sẽ mất ḷng Mỹ.
Trong bối cảnh hai nước Mỹ-Việt đang thúc đẩy hợp tác chiến lược (như phân tích bên trên), nếu lúc này Bộ GTVT quyết định cho nhà thầu Trung Quốc (Tập đoàn Thái B́nh Dương) làm dự án này là ngược lại xu hướng phát triển hợp tác chiến lược Mỹ-Việt. Nói cách khác, quyết định này sẽ là một tín hiệu “chống Mỹ”, trước chuyến thăm Mỹ của CTN/TBT Nguyễn Phú Trọng. Không ai lại dại dột lấy đá ghè chân ḿnh khi muốn thoát hiểm.
Theo Minxin Pei, cuộc ganh đua giữa Mỹ và Trung Quốc đang diễn ra là một “cuộc chiến tranh lạnh mới”, khác hoàn toàn với cuộc chiến tranh lạnh Mỹ-Xô trước đây. Các trận chiến quyết định nhất trong cuộc chiến tranh lạnh mới này sẽ diễn ra trên mặt trận kinh tế (thương mại, công nghệ và đầu tư), thay v́ chỉ diễn ra tại Biển Đông hay Eo biển Đài Loan. (“The High Costs of the New Cold War”, Minxin Pei, Project Syndicate, 14/03/2019).
Theo Joseph Nye (tác giả “quyền
lực mềm”), Trung Quốc là “người khổng lồ
chân đất sét”, và là “nạn nhân của chính sự thành
công của ḿnh”. Giới cầm quyền Trung Quốc vẫn
bị mắc kẹt trong ṿng luẩn quẩn về lư luận
chính trị v́ họ tin rằng chỉ có Đảng mới
có thể cứu Trung Quốc và do đó bất kỳ cải
cách nào cũng phải củng cố sự độc tôn
quyền lực của Đảng. Nhưng Jo Nye cho rằng
“đây chính là điều mà Trung Quốc không cần”. Chiến dịch chống tham nhũng của Tập
chỉ làm cho “sự chủ động và sáng tạo bị
thui chột”. Những cải cách chính trị
của Đặng Tiểu B́nh (tách đảng ra khỏi
nhà nước) đă bị Tập đảo ngược.
Một nhà kinh tế Trung Quốc nói rằng
chiến dịch chống tham nhũng của Tập làm GDP Trung
Quốc giảm 1% mỗi năm. Một doanh nhân Trung
Quốc nói rằng “tăng trưởng thực tế chưa
bằng một nửa con số chính thức”. (“Does China Have
Feet of Clay?”, Joseph Nye, Project Syndicate, 04/04/2019).
Các chuyên gia nói ǵ_
Theo chuyên gia kinh tế Phạm Chi Lan, Tập đoàn Thái B́nh Dương đề xuất như vậy “là việc của họ” và chắc chắn họ đă thấy rất có lợi về nhiều mặt nên mới muốn tham gia làm đường cao tốc Bắc-Nam của Việt Nam…Việc này đặt ra rất nhiều vấn đề và người dân chắc chắn sẽ có những phản ứng…Khi làm với Trung Quốc nếu càng có lợi cho họ bao nhiêu th́ càng thiệt cho ḿnh bấy nhiêu…Các công tŕnh thường dùng công nghệ lạc hậu, thiết bị cũ kỹ, chất lượng thấp khiến công tŕnh hỏng đi, hỏng lại rất nhiều lần, gây tốn kém. Phía Trung Quốc thường đưa công nhân của họ sang làm việc và như vậy sẽ gây nhiều hệ lụy tiêu cực.
Về tài chính, dù Trung Quốc ứng vốn trước hay chào thầu với giá thấp nhưng cuối cùng thế nào cũng bị đội giá lên gấp mấy lần. Vốn của Trung Quốc “tưởng ưu đăi nhưng rốt cuộc lại là ngược đăi”. Bà Lan đề nghị “không chấp nhận đề xuất của Tập đoàn Trung Quốc” và mong lănh đạo “tỉnh táo, sáng suốt quyết định…Phải khách quan, công tâm, có ḷng yêu nước chứ đừng v́ lợi ích của ḿnh mà gây hệ lụy cho đất nước”. (“Tập đoàn Trung Quốc thấy rất có lợi về nhiều mặt mới đề xuất làm cao tốc Bắc-Nam”, Phạm Chi Lan, Soha, 19/3/2019).
Chuyên gia kinh tế Lê Đăng
Doanh cũng thấy “hết sức lo ngại” và khuyên cần
thận trọng trước đề xuất làm đường
cao tốc Bắc-Nam của Tập đoàn Trung Quốc.
Việc này sẽ đặt ra rất nhiều vấn
đề trong việc giám sát, chất lượng, tác
động đến một số mặt hệ trọng
của đất nước. Việc xây dựng đường
cao tốc Bắc-Nam là dự án mang tính
chiến lược, ngoài kinh tế c̣n liên quan đến vấn
đề an ninh, quốc pḥng. Một số nước
khác như
Ông Nguyễn Trung bức xúc: Sau 30 năm CNH-HĐH mà hôm nay ta vẫn phải đi xin ODA. Sau 30 năm CNH rồi mà kinh tế của ta chủ yếu vẫn do FDI…Ta vẫn chưa tự làm nổi đường sắt Bắc-Nam và đường cao tốc Bắc-Nam…Nước ta đến nay vẫn chưa trở thành NIC…Việt Nam đang tự biến thành nước cho thuê để hứng lấy những thứ biến nước ta thành “băi thải công nghiệp” của nước khác…Việt Nam làm thân phận “cây tầm gửi” sau 30 năm CNH-HĐH vừa qua là quá đủ rồi. Phải rút kinh nghiệm ngay tức khắc! Phải thay đổi các thể chế cần thiết để ta tự đứng lên làm bằng được như vậy! (Ông Trung nói đúng, nhưng quá muộn).
Nếu Bộ GTVT để cho nhà thầu Trung Quốc làm đường cao tốc Bắc-Nam
th́ “sẽ mất dân và có thể mất nước”. Không được! Nhưng nếu định gạt nhà thầu Trung Quốc khỏi dự án này, th́ họ có thể trả đũa, “ta có chạy đằng trời
cũng không thoát”. Phải chăng đó là thế
mắc kẹt “catch-22” (damned if you do, damned if you don’t). Ông Trung đặt câu hỏi “tại sao nhất thiết cứ phải
có con đường cao tốc Bắc-Nam vào lúc này” để tự gây khó cho ḿnh như thế này? Có khác ǵ tự sát không? Nếu
chưa có đường cao tốc này th́ ai chết? Theo
ông Trung, ta nên hoăn làm dự án này, để chờ mấy
năm sau đủ lực sẽ tự làm. (“Việt Nam nên
nói thật với Trung Quốc về đường cao tốc
Bắc Nam”, Nguyễn Trung, Viet-Studies, 7/4/2019).
Ông Trung khuyên nên xem lại các bài học đau đớn
như bauxite Tây Nguyên, tuy cả nước phản đối
nhưng vẫn làm bằng được, để nay
thua lỗ trở thành một gánh nợ lớn (hơn một
tỷ USD) và là quả bom môi trường nổ chậm v́ “bùn
đỏ” đe dọa cả vùng đồng bằng phía
dưới. Đó là bài học về dự án thép Formosa, đe
dọa hủy hoại môi trường biển miền
Trung và an ninh quốc gia. Đó là bài học về đường
sắt trên cao Cát Linh- Hà Đông, một kinh nghiệm xấu
về đội vốn
cao, chậm tiến độ, và chất lượng xấu
v́ công nghệ lạc hậu. Theo Tuổi Trẻ (5/4/2019)
trong quư I/2019, Việt Nam phải trả nợ US$ 4.27 tỷ
(mỗi ngày phải trả US$ 47.5 triệu).
Theo ông Trung, ta
“nên nhân dịp này nói thật với Trung Quốc tất cả”…để
họ hiểu tại sao ta phải quyết định chọn
con đường “tự làm lấy đường cao tốc
này, hoàn toàn không phải v́ chống Trung Quốc”…Phải nói
thẳng với họ về những kinh nghiệm đau
đớn trong hợp tác Việt-Trung, những sai lầm
và thiếu sót của cả hai bên (chủ yếu phía ta nhân
nhượng quá đáng, phía họ lấn tới quá
đáng). Nhưng tôi e rằng “nói thật, nói thẳng” thường
chỉ có tác dụng khi đối tác là những người
tử tế, chứ không hiệu quả khi đối tác
là “Frankenstein”.
Cải cách thể chế
Việt Nam
đă cải cách thể chế (ṿng một) từ năm 1986,
tạo ra động lực đổi mới và phát triển
khá ấn tượng. Nhưng đến nay, những
động lực đó đă hết đà, đang gây ách
tắc (như “trên bảo dưới không nghe” hoặc
“trên nóng, dưới lạnh”). Để phát triển bền
vững trong thời đại kỹ thuật số,
“chính phủ kiến tạo” cần cải cách thể chế
toàn diện (ṿng hai) để tháo gỡ ách tắc (về
cả kinh tế/chính trị và văn hóa/giáo dục) nhằm
tạo động lực mới để phát triển.
“Báo cáo Việt
Nam 2035: Hướng tới thịnh vượng, sáng tạo,
công bằng và dân chủ” (do World Bank và MPI công bố
23/2/2016) khuyến nghị Việt Nam cải cách thể chế,
dựa trên ba trụ cột phát triển với 6 chuyển
đổi lớn để tăng năng suất, đưa
Việt Nam trở thành nước thu nhập trung b́nh cao
vào năm 2035. Nhưng đến nay Việt Nam vẫn chưa
bắt đầu triển khai cải cách thể chế với
ba trụ cột: (1) Thịnh vượng kinh tế đi
đôi với bảo vệ môi trường; (2) Công bằng
và ḥa nhập xă hội; (3) Nâng cao năng lực và trách nhiệm
giải tŕnh của nhà nước.
V́ vậy,
thành quả kinh tế đang bị triệt tiêu, Việt
Nam vẫn tụt hậu so với các nước láng giềng,
với năng suất lao động vào loại thấp nhất
khu vực. Về tài chính, thu không đủ chi, ngân sách thâm
hụt. Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc cảnh báo “nợ
công vượt trần”, có nguy cơ “sụp đổ tài
khóa quốc gia”. Sau 2 năm chống
tham nhũng quyết liệt (với “người đốt
ḷ vĩ đại” dẫn dắt), Việt Nam vẫn tụt
hạng về “chỉ số chống tham nhũng” (CPI
2018).
Bên cạnh những
ách tắc về kinh tế/chính trị, th́ văn hóa/giáo dục
cũng đang xuống cấp nghiêm trọng. Lâu nay, nếu
giở báo ra đọc hay vào mạng xem, người ta thấy
đầy rẫy mấy chuyện “cướp, giết, hiếp”.
Đây không chỉ là những nội dung gây sốc để
báo chí lá cải “câu view”, mà c̣n phản ánh một thực trạng
xă hội đầy bất ổn, v́ “thượng bất
chính, hạ tắc loạn”. Nhưng điều đáng nói
là thực trạng bức xúc đó diễn ra “lâu dần
thành quen”, làm người ta dễ chấp nhận như
“chuyện b́nh thường” (new normal) hay “việc đă rồi”
(fait accompli).
Theo
ActionAid Việt Nam (khảo sát năm 2016), cứ 4 người
ít nhất có 3 người (phụ nữ và trẻ em)
đă từng bị quấy rối t́nh dục nơi công cộng.
Có 47 % nạn nhân giữ im lặng thay v́ tŕnh báo công an hay cảnh
báo cho người khác. Theo Bộ Lao Động & TBXH, hơn
2000 trẻ em mỗi năm bị lạm dụng. Gần đây, những vụ
xâm hại t́nh dục trẻ em ngày càng gia tăng, chiếm
80% tội phạm xâm hại trẻ em, trong khi bạo lực
học đường trở thành vấn nạn.
Những vụ
tấn công t́nh dục nữ sinh và bé gái liên tiếp xảy
ra, không phải ngoài đường phố hay trên tàu xe, mà
trong thang máy tại những ṭa nhà có hệ thống camera an
ninh giám sát. Những kẻ tấn công t́nh dục gần
đây không chỉ là các nhóm lưu manh côn đồ có
văn hóa thấp mà c̣n là những người đàn ông có
vị trí khá cao trong xă hội. Điều làm dư luận
bức xúc và bất b́nh là cách xử lư của cơ quan hành
pháp và công quyền không đủ răn đe. Đáng chú ư
là 2 vụ tấn công t́nh dục nữ sinh viên và bé gái trong
thang máy tại Hà Nội và TP HCM.
Khủng hoảng ḷng tin
Theo các nguồn
báo chí, ngày 18/3/2019, Đỗ Mạnh Hùng (quản lư một
văn pḥng xuất khẩu lao động), đă tấn
công t́nh dục nữ sinh viên PHV trong thang máy tại ṭa nhà
Golden Palm, đường Lê Văn Lương, quận
thanh Xuân, Hà Nội. Hùng đă bị Công an Thanh Xuân xử phạt
“200 ngàn đồng” (theo Điểm a, Khoản 1, Điều
5 của Nghị định 167/2013/NĐ-CP). Mức phạt
đó tương đương với mức phạt
hành vi tiểu tiện nơi công cộng, để gia súc
phóng uế nơi cộng cộng, không quét dọn rác xung
quanh nhà…(theo Điểm d, Điều 7, Nghị định
nói trên).
Chỉ hai tuần
sau, ngày 1/4/2019, Nguyễn Hữu Linh (cựu viện phó VKSND
TP Đà Nẵng) đă tấn công t́nh dục một bé gái 7
tuổi trong thang máy tại ṭa nhà Galaxy 9, đường
Nguyễn Khoái, quận 4, TP HCM. Chưa biết Linh sẽ bị
xử lư thế nào, liệu có bị phạt “200 ngàn đồng”
(theo “quy định” hay không). Gia đ́nh bé gái không muốn tố
giác v́ lo ngại quá tŕnh điều tra sẽ tác động
tiêu cực đến tâm lư của cháu bé, hoặc đă mất
ḷng tin vào công lư.
Thượng
tướng công an Lê Quư Vương thừa nhận luật
pháp Việt Nam hiện c̣n nhiều bất cập và b́nh luận
một cách bất lực: “Rất
khó…Cái này là vấn đề giáo dục đạo đức
con người”. Phải
chăng v́ vậy mà Khá Bảnh (một “giang hồ trên mạng”)
được người dân (nhất là giới trẻ)
hâm mộ đến cuồng nhiệt. Trong khi đó, “soái
ca” Dương Minh Tuyền (của giới giang hồ )
đă ngang nhiên “thế thiên hành đạo” về thăm và
hỗ trợ tiền bạc cho gia đ́nh nữ sinh lớp
9 tại Hưng Yên bị 5 bạn nữ cùng lớp lột
quần áo và hành hung một cách dă man. Bắt Khá Bảnh
không giải quyết được vấn đề, v́ sẽ
có Khá Bảnh khác (thậm chí c̣n tệ hơn).
Những cái
tên như Sầm Đức Xương (hiệu trưởng,
Hà Giang), Nguyễn Khắc Thủy (cựu cán bộ ngân
hàng, Vũng Tàu), Đỗ Mạnh Hùng (viên chức, Hà Nội),
Nguyễn Hữu Linh (cựu viện phó VKSND, Đà Nẵng)
đă trở thành “nổi tiếng” (v́ xâm hại trẻ
em). Nhưng họ không phải là giới lưu manh giang hồ
(như Khá Bảnh hay Dương Minh Tuyền), mà là cán bộ
đảng viên trong hệ thống công quyền hoặc tổ
chức của đảng và nhà nước (nhưng đă
bị biến chất). Đây là dấu hiệu của khủng
hoảng nhân cách, đang làm người dân mất hết
ḷng tin
Nói cách khác, người
dân đang bị mắc kẹt trong một cái bẫy vô
h́nh. Bên phải là những cán bộ biến chất nhưng
vẫn “đeo mặt nạ” (như Đỗ Mạnh Hùng
và Nguyễn Hữu Linh). Bên trái là giới giang hồ nhưng
đang “đổi mới” (như Dương Minh Tuyền
và Khá Bảnh). Bên trên là hệ thống pháp luật và công
quyền nhưng thường bao che cho tội phạm v́ lợi
ích nhóm hoặc bất lực (như tướng Lê Quư Vương
thừa nhận). Nếu Việt Nam không cải cách thể
chế toàn diện (kể cả ngành tư pháp và giáo dục)
người dân sẽ phải sống trong một môi trường
bất an (như “thập diện mai phục”) hoặc họ
phải “bỏ phiếu bằng chân” (dù muốn hay không).
Lời cuối
Nhưng nói
đi cũng phải nói lại. Không nên chỉ kêu ca và
đổ lỗi cho người khác mà không nh́n lại chính
bản thân ḿnh. Người ta nói “dân nào th́ chính phủ ấy”.
Có thể nói, giới quan chức biến chất (lề phải)
hay giới giang hồ lộng hành (lề trái) hay hệ thống
quyền lực (nhưng bất lực) là hệ quả tất
yếu của một thể chế lỗi thời, một
nền giáo dục lạc hậu, không có pháp quyền (rule
of law) do cơ chế thị trường định hướng
XHCN. Muốn thoát khỏi thực trạng đó, người
dân phải nâng cao dân trí và thoát khỏi nỗi sợ hăi
(freedom from fear), như cụ Phan Châu Trinh đă vạch ra
cách đây một thế kỷ. Đó là “khai dân trí-chấn
dân khí-hậu dân sinh”.
NQD. 8/4/2019
Tàc giả gửi cho viet-studies ngày 8-4-19
Trích: Viet-studies 08.04.19
Mục
Thời sự Tạp chí Dân chủ & Phát triển
điện tử:
hay
www.dcvapt.net
Email: dcvapt@gmail.com
Hiệp Hội Dân Chủ và
Phát Triển Việt