DC&PT - Thời
Sự 2019
Việt
Nam cần thoát khỏi ngă ba đường
Nguyễn Quang Dy
Năm 2014, sự kiện dàn
khoan HD-981 đă làm cả nước bị sốc, xô đẩy
Biển Đông vào “khủng hoảng lần đầu” và
thúc đẩy Việt Nam phải “đổi mới ṿng hai”
để thoát khỏi ngă ba đường. Nhưng 5
năm sau, Biển Đông lại “khủng hoảng lần
hai”, trong khi Việt Nam vẫn chưa “đổi mới
ṿng hai”. Nói cách khác, Việt Nam vẫn chưa thoát khỏi
ngă ba đường. Nay đă đến lúc Việt Nam phải
điều chỉnh chiến lược và cải tổ
thể chế trước khi quá muộn.
Tư bản thân hữu
Đối với những xă hội
chuyển đổi (transitional society) như Việt Nam và Trung
Quốc, khi “định hướng XHCN” (socialist orientation)
đă trở thành ảo tưởng, th́ “Chủ nghĩa Tư
bản Thân hữu” trỗi dậy thành hiện thực. Hệ
quả là tham nhũng tràn lan, khoảng cách thu nhập
tăng cao, mâu thuẫn xă hội càng lớn, như Minxin Pei
đề cập trong cuốn “China’s
Crony Capitalism: the Dynamics of Regime Decay” (Minxin Pei, Harvard
University Press, 2016).
Khi quyền lực không được
kiểm soát th́ các nhóm lợi ích (doanh nghiệp) sẽ câu kết
với các quan chức biến chất (trong chính quyền)
thành thế lực thân hữu, độc quyền trục
lợi làm tham nhũng trở thành quốc nạn v́ “quyền
lực tuyệt đối th́ tham nhũng tuyệt đối”
(Lord Acton). V́ vậy, để kiểm soát quyền lực,
nhằm giữ chế độ khỏi suy xụp trước
phản ứng ngày càng mạnh của nhân dân, người
ta buộc phải chống tham nhũng (hay “đốt ḷ”).
Gần đây, báo Phụ Nữ
thành phố vừa đăng loạt bài điều tra gây
sốc (“Sun Group, Địa Ngục Tự
và ma trận chiếm lĩnh rừng quốc gia Tam Đảo”,
Phụ
Nữ, 23/9/2019). Có thể nói, đây là phần nổi của
tảng băng ch́m về chủ nghĩa tư bản thân
hữu tại Việt Nam. Sự kiện này làm người
ta nhớ lại thời kỳ “đổi mới ṿng một”
(sau 1986), khi báo Tuổi Trẻ trở thành ngọn cờ
đầu của báo chí cách mạng, với các phóng sự
điều tra dũng cảm “nh́n thẳng vào sự thật”,
theo các khẩu hiệu đổi mới như “hăy tự
cứu ḿnh trước khi trời cứu” và “đổi mới
hay là chết”.
Phải chăng lịch sử đang lặp lại,
và báo Phụ Nữ đang làm vai tṛ như báo Tuổi Trẻ
trước đây, góp phần thúc đẩy “đổi mới
ṿng hai”, chống tham nhũng và kiểm soát quyền lực
của các nhóm lợi ích thân hữu đang lũng đoạn
thể chế để trục lợi, xô đẩy
đất nước vào “màn chót” của bi kịch quốc
gia. Nhưng đây là một công việc rất khó khăn
và đầy nguy hiểm v́ các thế lực thân hữu rất mạnh, sẽ t́m mọi
cách chống lại quyết liệt. V́ vậy, Quy định
205-QĐ/TW ngày 24/9/2019 về kiểm soát quyền lực là
một chủ trương lớn đ̣i hỏi cả nước
vào cuộc.
Tại các thành phố lớn (như Hà Nội và Sài
G̣n) các nhóm lợi ích đua nhau chiếm “đất vàng,
đất bạc” làm dự án bất động sản
quá nhiều, mà không đầu tư để cải tạo
hạ tầng, nên thành phố ngày càng quá tải. Xe quá nhiều
và đường ngày càng xấu nên giao thông ách tắc,
không khí ô nhiễm nặng, tai nạn giao thông ngày càng nhiều,
tỷ lệ tử vong do giao thông nay c̣n nhiều hơn thời
chiến do bom đạn. Đường phố thường
bị đào bới và san lấp cẩu thả, xuống cấp
nhanh nên mấp mô như đường nông thôn, với những
nắp cống tụt xuống như những cái bẫy rất
nguy hiểm. Mỗi khi ra đường, người dân
phải cảnh giác như “thập diện mai phục”.
Nước ta “rừng vàng, biển bạc”. Nhưng “rừng
vàng” đang bị hủy hoại v́ các dự án bất
động sản (kể cả các vườn quốc gia
cần được bảo tồn), và “biển bạc”
bị nhiễm độc v́ các dự án lớn gây ô nhiễm
môi trường (như Formosa) hay bị ngoại xâm lấn
chiếm (như băi Tư Chính). Đất nước giầu
mạnh là nhờ cộng đồng doanh nghiệp lớn
mạnh, v́ vậy phải ủng hộ các doanh nghiệp
làm giàu chính đáng. Nhưng tại Việt Nam có một nghịch
lư đáng buồn là các doanh nghiệp thân hữu càng lớn
mạnh th́ người dân càng nghèo và đất nước
càng tụt hậu.
Nghịch lư Việt
Nam
Đó không phải là mô h́nh XHCN tươi đẹp mà
người ta ảo tưởng, cũng không phải là mô
h́nh TBCN tiến bộ mà người ta kỳ vọng. Đó
là chủ nghĩa tư bản thân hữu (bên trong) được
khoác cái áo choàng XHCN (bên ngoài) như một nghịch lư. Nói
cách khác, đó là mô h́nh “không chịu phát triển” v́ không giống
ai, là hệ quả tất yếu của thể chế
độc quyền, để các nhóm lợi ích thân hữu
thao túng quyền lực, tham nhũng trục lợi không thể
kiểm soát.
Các tập đoàn nhà nước (hay “quả đấm
thép”) là trụ cột cho định hướng XHCN, nay hầu
hết đă suy sụp và tan chảy thành các đống
đổ nát. Nhiều lănh đạo của nghành dầu
khí (PVN) hay ngành đóng tàu (Vinashin) và vận tải biển
(Vinalines) hay ngành bưu chính viễn thông (như Mobiphone)
đă bị kỷ luật (hay “bỏ vào ḷ”) sau nhiều
năm thao túng, làm thất thoát và cạn kiệt tài nguyên quốc
gia, v́ tranh thủ trục lợi hay thiếu năng lực
quản trị.
Riêng ngành dầu khí (PVN) sau mấy thập kỷ làm mưa
làm gió, khai thác gần cạn kiệt dầu khí tại Biển
Đông, và làm thất thoát lớn tài sản quốc gia, một
số lănh đạo PVN (như Đinh La Thăng) đă bị
tù tội. Tuy PVN có vai tṛ đầu tàu trong “Chiến lược Phát triển Bền vũng Kinh tế
Biển” (Nghị quyết 36-NQ/TW 2018) nhưng nay dường
như đă bị vô hiệu hóa, và bị các bộ ngành
khác lấn át nên không thể quyết đoán những vấn
đề lớn và cấp bách như Cá Voi Xanh.
Nếu tin đồn ExxonMobil định rút khỏi dự
án Cá Voi Xanh là thật, dù lư do thực sự là ǵ th́ kết
cục xấu như nhau, với hệ lụy khó lường,
như một nghịch lư. Các chuyên gia (như Bill Hayton) cho rằng
nguyên nhân chính là chưa thỏa thuận được giá
cả, và thủ tục xét duyệt chậm làm đối
tác nản ḷng, chứ không phải do sức ép của Trung
Quốc, v́ Cá Voi Xanh (lô 118) nằm ngoài “đường chín
đoạn”, và Trung Quốc khó bắt nạt ExxonMobil như
Repsol.
Một số chuyên gia khác cho rằng ExxonMobil sốt ruột,
muốn gây sức ép để thúc đẩy dự án nhân
chuyến thăm Mỹ sắp tới của Tổng Bí thư-Chủ
tịch Nước Nguyễn Phú Trọng (dự kiến
vào cuối tháng 10/2019). Tuy tin đồn này có thể
đúng hay sai, nhưng thủ tục xét duyệt thường
rất chậm, đàm phán giá cả thường kéo dài, nên
không theo tiến độ dự án, làm đối tác nản
ḷng muốn rút. Nếu đúng vậy th́ đây là một
nghịch lư v́ người ta “thấy cây mà không thấy rừng”
(see the forest for the trees), hoặc “tự bắn vào chân ḿnh”
khi đang cần thoát hiểm.
Đấy là chưa nói đến khả năng có những
khuất tất trong “cơ chế thị trường” với
những điều kiện “bất thành văn”, và không loại
trừ bàn tay vô h́nh của Bắc Kinh thao túng. Việt Nam
càng thiệt hại bao nhiêu th́ Trung Quốc càng đắc lợi
bấy nhiêu. Như một định mệnh, Việt Nam
vừa phải chống ngoại xâm, vừa phải chống
nội gián. Dù chuyến thăm Mỹ của TBT-CTN Nguyễn
Phú Trọng có bị hoăn v́ lư do nào đó, th́ Nghi quyết
50-NQ/TW ngày 20/8/2019 là một chỉ dấu quan trọng về
định hướng chiến lược của Việt
Nam trong giai đoạn tới.
Mấy nguy cơ
lớn
Thế kỷ 21 là thời kỳ “hậu sự thật”
(post truth) với nhiều thách thức mới như Harari
đă cảnh báo trong cuốn “21
bài học cho thế kỷ 21” (Yuval Noah Harari, Spiegel &
Grau, 2018). Loài người đang đứng trước
những thách thức sống c̣n, khi không gian sinh tồn
đang bị đe dọa bởi thiên tai (do biến đổi
khí hậu) và nhân họa (do chính con người gây ra). Tài
nguyên thiên nhiên là “rừng vàng biển bạc” đang bị
khai thác đến cạn kiệt do ḷng tham vô đáy.
Bài diễn văn về bảo vệ môi trường của cô bé Thụy Điển 16 tuổi Greta Thunberg tại Liên Hiệp Quốc gây chấn động, là “phần nổi của tảng băng ch́m”, đang được hàng triệu người hưởng ứng. Hiện tượng Greta Thunberg (về môi trường) hay Joshua Wong (về dân quyền) phản ánh sự chuyển đổi của quyền lực (power shift) trong đó thể chế quyền lực cũ đang bị thách thức bởi các nhân tố mới có thể làm đảo lộn cán cân quyền lực như “micro powers” mà Moises Naim đă đề cập trong cuốn “the End of Power” (Moises Naim, Basic Books, 2013).
Việt Nam đang đứng trước mấy nguy cơ lớn đối với không gian sinh tồn của ḿnh ngoài Biển Đông, khi chủ quyền và các mỏ dầu khí lớn gần Băi Tư Chính và Cá Voi Xanh đang bị đe dọa. Trong khi đó, những nguy cơ khác như đám mây đen đang h́nh thành tại phía Tây Nam, như căn cứ hải quân Ream ở Koh Kong (cách Phú Quốc gần 40km) và căn cứ quân sự khổng lồ bên kia biên giới Viêt-Trung (rộng 50 acres, cách biên giới có 10km).
Nguy cơ lớn không chỉ đến từ bên ngoài
mà c̣n tiềm
ẩn từ bên trong các
“đặc khu” (như Vân Đồn,
Phú Quốc, Vân Phong), hay đường cao tốc Bắc-Nam. Nguy
cơ lớn c̣n nằm trong
cơ cấu nền kinh tế và thể
chế với các lỗ hổng
an ninh, đang
đe dọa không gian sinh
tồn của Việt
Việt
NQD. 03/10/2019
Tác giả gửi cho viet-studies ngày 3-10-19
Trích: Viet-studies 03.10.19
Mục
Thời sự Tạp chí Dân chủ & Phát triển
điện tử:
hay
www.dcvapt.net
Email: dcvapt@gmail.com
Hiệp Hội Dân Chủ và
Phát Triển Việt