DC&PT -
Thời Sự 2019
Khủng
hoảng nước mắm và tham nhũng chính sách
Nguyễn Quang Dy
Vào cuối thập niên 1980, người Thái đă
khôn ngoan đề ra khẩu hiệu là “biến Đông Dương
từ chiến trường thành thị trường” (to
turn
Mặt trái của tấm huy chương
Nếu trong đầu người Thái thường tồn tại “tâm thế thị trường”, th́ trong đầu người Việt thường tồn tại “tâm thế chiến trường”, kể cả khi họ kinh doanh trong nền kinh tế thị trường định hướng XHCN. Trong một bài viết gần đây, bà Vũ Kim Hạnh (giám đốc BSA) đă cảnh báo: “Cái quyết liệt của đồng tiền đi hủy diệt đối thủ mạnh lắm, nhưng ư chí quyết phải sống c̣n của những kẻ bị săn đuổi đến cùng c̣n mănh liệt hơn gấp trăm lần”. (Tiếng kêu của cô gái khi nghề gia truyền sắp bị bức tử, Vũ Kim Hạnh, Sài G̣n Giải phóng, 10/3/2019).
Bà Kim Hạnh nói như vậy không phải về đấu tranh giai cấp hay chống ngoại xâm v́ lợi ích dân tộc (để sống c̣n), mà về cạnh tranh trên thị trường nước mắm (v́ lợi ích kinh tế). Nhưng nó làm nhiều người đau ḷng và nghĩ ngợi liệu khẩu hiệu “ḥa hợp và ḥa giải dân tộc” có cơ hội nào không, hay “chính phủ kiến tạo” hiện nay có làm được ǵ không. Tuy đây chỉ là câu chuyện cạnh tranh về nước mắm, nhưng nó động đến vết thương của dân tộc.
Tôi viết bài này để góp phần ủng hộ nước mắm “truyền thống”, nhưng không phải để chống nước mắm “công nghiệp” (hay nước chấm), nếu họ cạnh tranh ṣng phẳng (fair play). Nhưng nếu cơ quan chức năng nào dự thảo tiêu chuẩn quốc gia nhằm làm lợi cho bên này và làm hại cho bên kia một cách không liêm chính, th́ chúng ta phải lên tiếng phản đối v́ đó chính là “tham nhũng chính sách” của một nhóm lợi ích nhằm độc quyền thị trường. Cơ chế độc quyền để thao túng chính sách cản trở đổi mới thể chế và phát triển bền vững.
Trong
một bài phỏng vấn gần đây, tiến sĩ Huỳnh
Thế Du (Đại học Fulbright) cho rằng rủi ro về
kinh tế của Việt Nam chủ yếu đến từ
“một số doanh nghiệp tư nhân lớn nhanh bất
thường, trở thành thân hữu và lợi ích nhóm”, như
một hiện tượng tiêu cực (xuất hiện từ
cuối những năm 2000). Tuy thừa nhận khu vực
kinh tế tư nhân là động lực tăng trưởng
chính, nhưng ông Du muốn nói đến mặt trái của
“tấm huy chương kinh tế tư nhân”. (Rủi ro của kinh tế Việt
Khủng hoảng truyền thông
Gần đây, dư luận lại dậy sóng, như một cuộc khủng hoảng truyền thông (lần thứ 2) để phản đối “Dự thảo TCVN 1260: 2019 về Quy phạm Thực hành Sản xuất Nước mắm”. Theo Người Đô Thị (8/3/2019), Cục Chế biến và Phát triển Thị trường Nông sản (Bộ NN&PTNT) và Tổng cục Tiêu chuẩn Đo lường Chất lượng (Bộ KH&CN) đă gặp báo chí để trao đổi về nội dung Dự thảo. Nhưng dư luận cho rằng dự thảo này có quá nhiều điểm không phù hợp.
Theo báo Giao Thông (8/3/2019), tiến sĩ Trần Thị Dung (chuyên gia về nước mắm) đă hai lần giơ tay xin phát biểu về dự thảo “Quy phạm Thực hành Sản xuất Nước mắm” nhưng bị chủ tọa từ chối và đuổi ra ngoài (trong ngày Phụ nữ Quốc tế). Bà Dung nguyên là cán bộ Vụ Khoa học & Công nghệ (Bộ Thủy sản, nay là bộ NN&PTNT), và là người đầu tiên lên tiếng minh oan cho nước mắm truyền thống khi bị vu oan nhiễm arsen (cách đây 2 năm). Bà Dung đă phải hét lên: “Kịch bản hơn hai năm trước đă lặp lại. Mọi người hăy nghe tôi nói”.
Theo bà Dung, mặc dù quy phạm đó là không bắt buộc nhưng là cơ sở cho cơ quan quản lư làm chính sách… “Tôi lo ngại họ đang có ư định dùng thẩm quyền của cơ quan nhà nước để đưa ra định nghĩa xóa nḥa ranh giới giữa nước mắm truyền thống và nước mắm pha chế. Đây cũng chính là điều lo ngại của hơn 2.800 doanh nghiệp và các hộ sản xuất nước mắm. Tôi là người đă gắn bó mấy chục năm nay với quy tŕnh sản xuất nước mắm truyền thống. Tất cả các cơ sở này đều được cấp phép, đảm bảo điều kiện vệ sinh an toàn thực phẩm th́ mới được hoạt động. Do đó đừng có đem những thông tin vớ vẩn để xuyên tạc sự thật”. (Tiến sĩ ‘mắm’ bị mời ra khỏi pḥng họp v́ muốn ‘kêu oan’ cho nước mắm, Người Đô Thị, 08/03/2019).
Ngày 11/3/2019, Phó Thủ tướng Vũ Đức Đam yêu cầu Bộ NN & PTNT nghiên cứu kỹ ư kiến của các tổ chức, hiệp hội về nước mắm để đảm bảo quyền lợi và sức khỏe cho người tiêu dùng, cũng như không gây ảnh hưởng tiêu cực đến sản xuất, kinh doanh nước mắm truyền thống. Trước sức ép dư luận, ngày 12/3/2019, thứ trưởng Bộ KH & CN Phạm Công Tạc cho biết Bộ tạm dừng công bố dự thảo tiêu chuẩn quốc gia về “Quy phạm Thực hành Sản xuất Nước mắm” để tiếp tục xin ư kiến của các tổ chức, hiệp hội bằng văn bản hoặc đối thoại, hội thảo. Tổng cục Tiêu chuẩn Đo lường Chất lượng nói đă thẩm định lại dự thảo, thấy không đảm bảo 3 nguyên tắc: (1) đáp ứng tŕnh độ phát triển của xă hội, (2) bảo đảm sự đồng thuận của xă hội, và (3) đảm bảo hài ḥa lợi ích giữa nhà sản xuất, người tiêu dùng và các hiệp hội.
C̣n nhớ cách đây hơn hai năm, dư luận
báo chí đă ồn ào dậy sóng như một cuộc khủng
hoảng truyền thông về nước mắm (lần
đầu). Hội Tiêu chuẩn và Bảo vệ Người
Tiêu dùng Việt
Khủng hoảng nước mắm
Theo
ông Vũ Thế Thành (chuyên gia an toàn thực
phẩm), “Codex quốc tế không biết ǵ về sản
xuất nước mắm, nên giao cho Việt
Theo ông Thành, Việt
Theo bà Vũ Kim Hạnh, cô Thanh Thùy (con của chủ doanh nghiệp nước mắm Thanh Quốc, tại Phú Quốc) đă bức xúc kêu cứu: “Ban ngành đi với họ hết rồi cô ơi!”… “Kỳ này họ làm bài bản, có kế hoạch từng bước để xóa sổ nước mắm truyền thống, hơn vụ Arsen đợt trước, chắc chết thiệt cô ơi!”… “Con thấy bí quá. Họ đă quyết đánh đến cùng, cạnh tranh hủy diệt mà cô cứ nói luật pháp, lẽ phải, đạo đức với quyền lợi người tiêu dùng là thua hết, thua một thứ mạnh nhất và duy nhất là Tiền… Nhưng lần này có bàn tay nhà nước nữa… Con ức đến chết đi được, sao nhà nước không bênh vực người làm ăn tử tế mà c̣n tiếp tay cho họ?”
Bà Kim Hạnh nói: “Liên minh châu Âu đă cấp chứng nhận bảo hộ của EU cho nước mắm truyền thống Phú Quốc từ 2012, nhưng từ bấy đến giờ, ta đă làm được ǵ để giúp các nhà sản xuất?” Tỉnh Kiên Giang có giúp nhưng lực có hạn, trong khi những cú đánh vỗ mặt liên tiếp, từ Arsen, histamine, nay lại đến Quy phạm… “Tôi không thấy ở xứ nào mà cứ có từng đợt tấn công thẳng thừng, bền bỉ, truy cùng đuổi tận đối thủ như vậy”… “Chỉ có bọn tư bản hút máu người mới cạnh tranh kiểu ấy”… “Nó giống y chang hồi năm 2016 khi Vinastas tay th́ đút tiền khủng vào túi, miệng th́ khạc ra toàn những kết quả điều tra và kết luận giết người”.
Các doanh nghiệp nước mắm truyền thống
vẫn tự biết phải tuân thủ tiêu chuẩn Việt
Bà Kim Hạnh cho rằng sau Dự thảo Quy phạm này chưa biết sẽ là cái ǵ nữa. “Xem ra quyết tâm của họ chưa có điểm dừng, v́ 10 năm trước, hàng loạt doanh nghiệp sản xuất nước tương đă bị họ diệt bằng “vụ 3 MCPD” (được ghi lại trong ‘lịch sử doanh thương Sai G̣n’). Hơn 10 năm qua, ông Nguyễn Đăng Quang không ngừng giàu lên, tài sản chắc tới hơn 1,2 tỷ USD rồi, trong khi gần 3000 doanh nghiệp nước mắm truyền thống và hơn 10 làng nghề đang bị tàn lụi dần với những chiến dịch arsen, histamine, dường như không có điểm dừng”.
Nước mắm và quyền lực mềm
Thiên hạ thường cạnh tranh bằng chính năng lực của họ, chứ không t́m mọi cách tận diệt đối thủ như người Việt, nhất là diệt mất một bảo vật “quốc hồn quốc túy” như nước mắm truyền thống. Ai là người Việt chắc đều biết tới nước mắm, như một loại đặc sản không thể thiếu trong mỗi bữa ăn của hầu hết người Việt (và một số người nước ngoài). V́ vậy, đừng nên t́m mọi cách xóa nḥa ranh giới tự nhiên giữa nước mắm truyền thống (đă có lịch sử hàng trăm năm) và nước mắm công nghiệp (được pha chế như nước chấm). Cũng đừng nên t́m mọi cách tận diệt đối thủ để độc chiếm thị trường, và biến thị trường thành chiến trường.
Trong mỗi bữa cơm Việt
Theo một tài liệu, viện
Pasteur đă từng lên tiếng bảo vệ nước
mắm truyền thống từ năm 1920. Một số
tạp chí nổi tiếng đă ví von rằng nói đến
nước Pháp th́ người ta nhớ ngay tới rượu
vang, nói đến nước Ư th́ người ta nhớ tới
ôliu, nói đến Việt
Tiến sĩ Nguyễn Thị Hậu đă gọi nước mắm là “hồn cốt của dân tộc”. Trong ḍng chảy ngầm của năng lượng quốc gia, vẫn có những người âm thầm ǵn giữ và bảo vệ hồn cốt của dân tộc. Đó chính là bảo vệ bản sắc dân tộc và chủ quyền quốc gia. Để mất hồn cốt của dân tộc chính là đánh mất bản sắc dân tộc. Nếu nhẹ th́ đánh mất khả năng cạnh tranh trong thế giới ngày càng phải dựa vào đặc trưng văn hoá riêng biệt. Nặng hơn th́ dễ bị tổn thương trước sự “xâm lược mềm” hay “xâm lược cứng”. Đó là nguy cơ đánh mất sinh kế của các làng nghề truyền thống và bản sắc văn hoá của dân tộc. Không giữ được nước mắm truyền thống chính là đánh mất một “quyền lực mềm” không thể thiếu của cộng đồng và dân tộc ḿnh.
V́ vậy, vụ Dự thảo Quy phạm sản xuất nước mắm đang bị dư luận phản đối. Tại sao họp báo về nước mắm mà họ lại cấm cửa chuyên gia về nước mắm và các hội nước mắm? Tại sao dự thảo quy phạm sản xuất nước mắm mà họ không hiểu ǵ về quy tŕnh sản xuất đă có từ bao đời nay? Tại sao nguyên liệu là cá biển mà phải kiểm tra thuốc thú ư và thuốc bảo vệ thực vật? Tại sao phải đựng nước mắm trong thùng đựng màu sáng? Thật ngu xuẩn nếu bắt các nhà sản xuất rượu vang Pháp phải dùng thùng đựng rượu màu sáng thay cho thùng gỗ sồi! Những quy phạm ngớ ngẩn đó c̣n phủ nhận và chà đạp lên các giấy phép đảm bảo tiêu chuẩn vệ sinh an toàn thực phẩm (như HACCP) cấp cho các cơ sở sản xuất nước mắm truyền thống để có thể cạnh tranh quốc tế. Tại sao họ phải cố làm ra những quy phạm này để làm ǵ?
Theo ông Lê Trần Phú Đức, Chủ tịch HĐQT kiêm TGĐ Công ty cổ phần Nước mắm Phan Thiết đă được Bộ NN & PTNT kư quyết định thay mặt Hiệp hội Nước mắm Phan Thiết tham gia xây dựng dự thảo về quy phạm thực hành sản xuất nước mắm, vào tháng 2/2018, không biết v́ lư do ǵ, nội dung cuộc họp đầu tiên mà ông Đức tham gia đă hoàn toàn bị xóa bỏ và tổ chức họp lại với điều kiện có sự tham dự của tập đoàn Masan. Trong cuộc họp sau đó, nhiều nội dung hoàn toàn được thay đổi so với cuộc họp mà ông Đức đă tham gia trước đó. Nếu đúng vậy, khủng hoảng nước mắm chắc c̣n kéo dài, và tham nhũng chính sách c̣n tiếp tục.
Nén bạc đâm toạc tờ giấy
Cục Chế biến và Phát triển Thị trường Nông sản (Bộ NN & PTNT) đă phân trần về “Dự thảo TCVN 12607:2019” rằng mục tiêu của Dự thảo này chỉ nhằm “xác định tiêu chuẩn về quá tŕnh chứ không đặt ra yêu cầu kỹ thuật của nước mắm, cũng không ấn định các chỉ tiêu và giới hạn phải tuân thủ đối với nước mắm trên thị trường hiện nay”. Trong khi đó ông Trần Đáng (Chủ tịch Hiệp hội Thực phẩm chức năng) lại khuyên mọi người “Đừng phân biệt nước mắm truyền thống với nước mắm công nghiệp mà MẤT ĐOÀN KẾT trong ngành này”. Dư luận cho rằng đây là cách định bóp cổ người khác cho chết nhưng cấm kêu, v́ kêu như vậy làm “mất đoàn kết”, nên nạn nhân phải câm lặng chết dần để không “mất đoàn kết”.
Nước mắm công nghiệp đang đẩy nước mắm truyền thống đến chỗ chết, không chỉ v́ cạnh tranh bất b́nh đẳng về giá mà c̣n không thể kháng cự được v́ bị chèn ép bởi các chiến dịch truyền thông bẩn thỉu, có hệ thống công quyền đứng sau hỗ trợ. Năm 2016, trước phản ứng quyết liệt của dư luận, Bộ TT & TT đă phải xử phạt 50 cơ quan truyền thông báo chí v́ đă tuyên truyền “nước mắm nhiễm arsen”. Ai là bên được lợi trong vụ này chắc phải bỏ ra nhiều tiền để chi trả. Dự thảo TCVN 12607: 2019 mà Cục Chế biến và Phát triển Thị trường Nông sản (Bộ NN & PTNT) vừa giới thiệu, bị nhiều người coi là phần tiếp theo của kế hoạch dài hạn nhằm tận diệt nước mắm truyền thống bằng qui phạm pháp luật (đầy bất minh).
Theo ông Vũ Thế Thành (chuyên gia về an toàn thực phẩm), “Dự thảo TCVN 12607: 2019 là một h́nh thức nhân danh an toàn thực phẩm để đẩy các nhà sản xuất nước mắm truyền thống đến chỗ chết”. Ông Thành đă phân tích khá cặn kẽ về Dự thảo TCVN 12607: 2019 ngớ ngẩn như thế nào, ác ư ra sao đối với nước mắm truyền thống. Ông nhấn mạnh, “bộ phận soạn thảo TCVN 12607: 2019 không chỉ không hiểu ǵ về sản xuất nước mắm mà c̣n cố t́nh đặt ra những đ̣i hỏi phi lư như chỉ tiêu histamine trong nước mắm phải dưới 400 ppm”. Chỉ có nước mắm công nghiệp (hay nước chấm hiện đại) mới đáp ứng được chỉ tiêu này.
Mỗi
năm, người Việt sử dụng khoảng 300 triệu
lít nước mắm, tổng số tiền chi cho tiêu thụ
nước mắm tại Việt Nam được ước
đoán khoảng 11.300 tỉ VNĐ. Nhà sản
xuất nước mắm công nghiệp (
Người
ta thắc mắc tại sao khi Việt Nam cùng Thái Lan soạn
thảo tiêu chuẩn Codex, họ lại đồng ư với
chỉ tiêu histamine trong nước mắm bất hợp lư
như vậy, để không thể xuất khẩu nước
mắm truyền thống, trong khi dành cơ hội xuất
khẩu cho nước mắm công nghiệp? Trong khi Cục
An toàn Thực phẩm xác nhận và cam kết sẽ vận
động để thay đổi chỉ tiêu về
histamine, th́ Cục Chế biến và Phát triển Nông sản
lại định lấy chỉ tiêu histamine làm tiêu chuẩn
quốc gia? Trước
đây, chỉ có các chuyên gia và người dân nói xa nói gần
về “tham nhũng chính sách” (tức hối lộ để
lót đường cho những chủ trương, qui phạm
pháp luật đem lại lợi ích riêng cho một nhóm lợi
ích cụ thể). Nhưng nay các quan chức trong hệ thống chính
trị và công quyền Việt
Lời cuối
Theo
bà Trần Thị Dung, tiêu chuẩn Codex về nước mắm
(do Việt
Nhưng
sau khi nộp đơn xin thành lập “Hiệp hội Nước
mắm Truyền thống”, gồm 17 thành viên, đại diện
cho các nhà sản xuất và các chuyên gia an toàn thực phẩm,
ngày 31/8/2016, bà Trần Thị Dung được Bộ Nội
Vụ cho biết có một bộ hồ sơ khác xin thành lập
“Hội Nước mắm Việt Nam”. Ban vận động
thành lập Hội Nước mắm Việt Nam gồm
PGS.TS Trần Đáng, Chủ tịch Hiệp hội Thực
phẩm Chức năng Việt Nam, nguyên Cục trưởng
Cục An toàn thực phẩm Bộ Y tế; PGS.TS Phan Thị
Kim, Chủ tịch Hội Khoa học Kỹ thuật An toàn
Thực phẩm Việt Nam, nguyên Cục trưởng Cục
An toàn Vệ sinh Thực phẩm. Đặc biệt,
trong danh sách c̣n có 6 doanh nghiệp thành viên của
Theo nhà báo Thảo Vy (VNTB), thông thường trong cạnh tranh thương mại, người ta có 2 cách để triệt hạ đối thủ. Một là dùng phương cách để người tiêu dùng tẩy chay (dựa trên nỗi sợ hăi); Hai là dùng chính sách quản lư của nhà nước (để bóp nghẹt) như tham nhũng chính sách. Bà Vũ Kim Hạnh chua chát nhận xét: “Gọi ông Nguyễn Đăng Quang (chủ Masan) là ông “trùm nước mắm” cũng đúng, với thị phần áp đảo, có lẽ gần 80%”. Nhưng đó không phải do cạnh tranh ṣng phẳng (trên thị trường), mà do tận diệt lẫn nhau (như chiến trường).
NQD. 14/03/2019
Tác giả
gửi cho viet-studies ngày 14-3-19
Trích: Viet-studies 14.03.19
Mục
Thời sự Tạp chí Dân chủ & Phát triển
điện tử:
hay
www.dcvapt.net
Email: dcvapt@gmail.com
Hiệp Hội Dân Chủ và
Phát Triển Việt